Veliki rat u vazduhu: Dok su na tlu ginuli milioni vojnika, ovi avioni su osvajali nebo

Prošlo je tek nešto više od decenije od prvog čovekovog leta mašinom težom od vazduha - nešto kasnije nazvanom avion - kada je Gavrilo Princip u Sarajevu na Vidovdan 1914. godine ubio austrougarskog prestolonaslednika Franju Ferdinanda i suprugu mu vojvotkinju Sofiju Čotek od Hoenberga.

Sarajevski atentat zapalio je fitilj bureta baruta u Evropi koje je samo čekalo da eksplodira što je imalo za posledicu prvi globalni sukob u istoriji ljudske civilizacije.

Veliki rat, kako se još naziva Prvi svetski rat, za četiri godine odneo je zavisno od izvora između 15 i 20 miliona ljudskih života i ostavio za sobom još toliko ranjenih vojnika i civila, ali je i doneo mnoge novine u istoriju ratovanja: hemijsko oružje, zaštitnu masku (“gas masku”), bacač plamena, čelični šlem, tenk, radio komunikaciju, banke krvi za transfuziju, vojno angažovanje žena…

Baloni lakši od vazduha korišćeni su od kraja XVIII veka, a prva upotreba aviona zabeležena je 1911. u italijansko-turskom ratu.

Kraljevina Srbija nabavila je prve avione 1912. godine i oni su upotrebljeni u ratnim operacijama u balkanskim ratovima.

I dok su prve letelice bile nenaoružane i upotrebljivane samo za izviđanje, razvoj aviona kao sredstva ratovanja u Velikom ratu bio je nezaustavljiv. Na početku sukoba avioni su bili krhke, nezgrapne, spore mašine od drveta, platna i klavirskih žica, koje su služile za nadgledanje neprijateljskih linija kao svojevrsne “produžene oči komandanta” na terenu.

Ubrzo se ukazala potreba da se neprijatelju onemogući izviđanje iz vazduha, što je dovelo do vazdušnih borbi u kojima su obe strane pokušavale da ostvare nadmoć u vazduhu.

Vreme kada su avijatičari pucali iz ličnog naoružanja, najčešće pištolja, jedni na druge a kad potroše municiju džentlmenski se pozdravili mahanjem, ubrzo su smenili prvi avioni-lovci opremljeni mitraljezima koji su pucali napred, u liniji kretanja aviona.

S obzirom na mali efektivni domet ovog oružja od dvestotinak metara, prve vazdušne borbe odvijale su se na vrlo bliskoj udaljenosti.

Već do druge godine rata, razvile su se taktike upotrebe aviona na svim stranama, zasnovane na principima koji su u svojim osnovama ostale relevantne sve do ere mlazne avijacije. Prvi i najvažniji koncept bio je iznenadni napad: od samog početka vazdušnog ratovanja u Velikom ratu, pioniri lovačke avijacije shvatili su da iznenađenje neprijateljskog pilota donosi više šanse za obaranje nego ma koliko bravurozne akrobacije.

Kako su piloti mogli da osmatraju samo golim okom, onom koga napadaju trudili su se da priđu s leđa ili iz pravca Sunca, kako bi bili što kasnije uočeni.

Lovci su leteli uglavno u parovima na udaljenosti od 50 do 60 metara, tako da je pratioc mogao da zaštiti vođin zadnji deo. Brzina letenja iznosila je oko 150-160 km/h, a komunikacija se odvijala signalima rukom, ljuljanjem krila i ispaljivanjem obojenih raketa.

Sledeća uloga vojnih aviona bila je napad na ciljeve na zemlji, gde su avioni mitraljiranjem i bacanjem osnovnih bombi podržavali pešadiju u napadu, pokrivali povlačenje ili ometali neprijatelja. U kasnijim fazama rata, ova dejstva imala su za posledicu da su se sva veća kretanja trupa odvijala isključivo noću ili po lošim vremenskim uslovima.

Veliki rat je na taj način definisao osnovne uloge aviona u modernom sukobu: izviđanje, nadmoć u vazduhu, taktičku podršku trupama na zemlji i pred sam svoj kraj, strateško bombardovanje.

Fokker Eindecker: Prva revolucija vazdušnog rata

Nemački Fokker Eindecker je 1915. godine napravio prvu veliku promenu u vazdušnom ratovanju. Njegova konstrukcija nije bila posebno impresivna: bio je to jednostavan jednosedeći avion s motorom Oberursel UR I od 80 konjskih snaga, sa maksimalnom brzinom od oko 140 km/h.

Sinhronizovani mitraljez, koji je omogućavao pucanje kroz krug kretanja elise bez njenog oštećenja, dao je prednost nemačkim pilotima i omogućio mnogo precizniju vatru tokom borbe. Ova inovacija bila je od suštinskog značaja i promenila je ravnotežu u vazduhu.

Fokker Eindecker postao je opasno i efikasno oružje, posebno u rukama pilota poput Osvalda Belkea i Maksa Imelmana. Belke je osmislio niz taktika, poznatih kao "Belkeova pravila", koja su postali osnov za sve buduće taktike upotrebe lovačke avijacije.

Imelman je uveo manevar koji je po njemu dobio ime koje se i danas koristi, koji je omogućavao pilotu da naglo promeni pravac i vrati se u borbu.

On je iskoristio sposobnosti Fokker Eindeckera za brzo uspinjanje i obrušavanje, proširujući dimenzije vazdušne borbe iz horizontalne u vertikalnu. U ovom manevru, avion koji napada se obrušava pored neprijatelja, zatim naglo podigao u vertikalni uspon iznad mete, okrenuo oštro u stranu i nadole kako bi se ponovo obrušio na cilj.

Sopwith Camel – Engleski lovac za dominaciju nebom

Sopwith Camel, jedan od najpoznatijih aviona saveznika, ušao je u upotrebu 1917. godine i brzo pokazao da je u pitanju jedan od najefikasnijih aviona rata. Pokretao ga je rotacioni motor Clerget 9B snage 130 konjskih snaga, što mu je omogućavalo brzinu do 185 km/h.

Bio je zahtevan za upravljanje zbog specifične konstrukcije - sa 90% težine raspoređene u prednjem delu - i rotacije motora, ali vešti piloti su brzo naučili kako da iskoriste ovu osobinu za izvođenje oštrih i iznenadnih promena pravca od velikog značaja u bliskoj manevarskoj borbi najčešće na malim visinama.

Upravo zbog tih osobina ovog aviona, piloti su se crno-humorno šalili da ih posle leta u Camelu sigurno čeka neki krst: “drveni krst, Crveni krst ili Viktorijin krst”.

Naoružan sa dva mitraljeza Vickers sinhronizovana za pucanje kroz elisu, Camel je postao smrtonosni lovac. Pilotima koji su upravljali avionima Sopwith Camel pripisuje se obaranje 1.294 neprijateljska aviona, što je više nego bilo kom drugom savezničkom lovcu u sukobu.

U rukama brojnih asova, Camel je postao jedan od legendarnih aviona rane istorije avijacije. Ovim avionom upravljao je i kapetan Roj Braun, koji je prema nekim tvrdnjama oborio čuvenog “Crvenog barona”, nemačkog asa Manfreda fon Rihthofena.

Albatros D.III – Avion koji je Engleze zavio u crno

Nemački Albatros D.III pojavio se 1917. godine i ubrzo je postao glavna letelica nemačkog vazduhoplovstva. Sa Mercedesovim motorom snage 160 konjskih snaga, ovaj avion je mogao da razvije brzinu od 175 km/h, što ga je činilo jednim od najbržih lovaca svog vremena.

Naoružan sa dva sinhronizovana mitraljeza LMG 08/15, Albatros D.III je postao favorit nemačkih pilota zbog pouzdanosti i sposobnosti za brzu borbu. Ipak pratili su ga problemi sa konstrukcijom krila zbog čega su prve serije bile povučene na modifikaciju.

Tokom bitke kod Ara, poznatije i kao Krvavi april, nemački avioni - pretežno Albatrosi D.III - naneli su ogromne gubitke engleskom Kraljevskom vazduhoplovnom korpusu: za nešto više od mesec dana, oboreno je prema dostupnim podacima 245 aviona, uz gubitak 66 sopstvenih.

Najpoznatiji pilot Albatrosa D.III bio je Manfred fon Rihtofen, poznat kao Crveni baron.

Istoričari ga opisuju kao “izuzetno preciznog i hladnokrvanog pilota”, poznatog po taktičkom pristupu i veštini u vazdušnim borbama.

Njegov tzv. Leteći cirkus, odnosno Jagdgeschwader I (u današnjoj terminologiji lovački ving) koristio je Albatros D.III sa velikim uspehom, pre nego što su zamenjeni modernijim avionima.

JG I bio je sastavljen od četiri eskadrile i imao je za pripadnike neke od najuspešnijih nemačkih pilota. Avioni su im bili obojeni drečavim bojama aviona koje su za cilj imale jasnu prepoznatljivost - da izazovu strah među neprijateljima.

Uz Manfreda fon Rihtofena, najpoznatiji piloti JG I bili su Ernest Udet sa 62 vazdušne pobede i Erih Levenhard koji je oborio 54 neprijateljska aviona.

SPAD S.XIII: Francuski favorit za kraj rata

SPAD S.XIII bio je jedan od najuspešnijih savezničkih aviona, proizveden u Francuskoj i opremljen motorom Hispano-Suiza 8Be od 220 konjskih snaga, omogućavajući mu maksimalnu brzinu od 215 km/h. SPAD S.XIII je bio stabilan avion, idealan za lovačke zadatke, sa dvostrukim mitraljezima Vickers sinhronizovanim za pucanje kroz polje okretanja propelera.

Američki as Ede Rikenbaker, koji je pilotirao avionom SPAD S.XIII, postigao je zavidnih 26 obaranja i postao američki "as asova".

Njegova hrabrost i veštine učinile su ga jednim od najpoštovanijih pilota rata. SPAD S.XIII je omogućavao brz, ali stabilan let, čineći ga idealnim za raznovrsne borbene zadatke i zadržao je popularnost sve do kraja rata.

Bristol F.2 Fighter: Izviđač koji je postao lovac

Bristol F.2 Fighter bio je britanski dvosed sa ulogama lovca i izviđača, sa Rolls-Royce Falcon motorom od 275 konjskih snaga. Ova letelica mogla je da razvije brzinu do 198 km/h, a naoružana je sa jednim mitraljezom napred i jednim na zadnjem sedištu.

Prvobitno korišćen kao izviđački avion, F.2 Fighter je vremenom prepoznat kao lovac zbog svoje stabilnosti i žilavosti u vazdušnim bitkama.

Australijski as Ros Smit koristio je ovaj avion sa velikim uspehom, postigavši impresivne rezultate. Smith i njegov mitraljezac obarali su brojne nemačke avione, koristeći mogućnosti dvoseda u situacijama kada je bilo potrebno zaštiti se od neprijatelja sa zadnje strane.

Zanimljivo je da je F.2 Fighter bio jedan od retkih dvoseda koji se uspešno suprotstavljao lovcima.

Fokker Dr.I: Avion u kome je poginuo Crveni baron

Fokker Dr.I, nemački trokrilac, postao je čuven zahvaljujući Manfredu fon Rihthofenu. Ova letelica mogla je da razvije brzinu do 185 km/h, a bila je opremljena sa dva sinhronizovana mitraljeza LMG 08/15.

Trokrilna konstrukcija omogućavala je izuzetnu pokretljivost i sposobnost za brze promene paravca, što mu je davalo veliku prednost u bliskim borbama.

Iako Dr.I nije bio najbrži avion na nebu, njegova pokretljivost bila je od ključnog značaja u rukama iskusnih pilota.

Rihthofen, poznat kao Crveni Baron, bio je jedan od najuspešnijih pilota na ovoj letelici, iako je samo deo svojih pobeda postigao na trokrilcu. Sa preko 80 potvrđenih obaranja, postao je najtrofejniji as Velikog rata, simbol nemačkog vazduhoplovstva i zastrašujuća figura za saveznike.

Njegova smrt 1918. godine u vazdušnom okršaju pod nikada do kraja razjašnjenim okolnostima podstakla je mnoga kasnija istraživanja i teorije.

Po jednoj, oborio ga je kanadski kapetan Roj Braun iz svog Camela a po drugoj autralijske protivavionska artiljerija sa zemlje

Nieuport: Daleki rođaci Miraža i Rafala

Francuski Nieuport bio je jedan od najvažnijih i najpopularnijih aviona tokom Prvog svetskog rata. Njegova konstrukcija i manevarske sposobnosti obezbedile su mu značajnu ulogu, a brojni modeli, poput Nieuporta 11 i Nieuporta 17, postali su ključni lovci savezničke avijacije.

Nieuport 11, poznat kao "Bebe", bio je prvi model koji se pojavio 1916. godine kao odgovor na nemačku dominaciju sa Fokker Eindeckerom. Bio je opremljen motorom Le Rhône od 80 konjskih snaga i imao maksimalnu brzinu od oko 156 km/h.

Njegova dvokrilna konstrukcija sa nižim, manjim krilom učinila je ovaj avion veoma pokretljivim, posebno u zaokretima, što je bilo od suštinskog značaja u borbama jedan na jedan.

Bio je naoružan mitraljezom Lewis koji je postavljen iznad krila i pucao izvan elise, što je omogućavalo da avion ostane lak i pokretljiv, ali uz određene tehničke nedostatke jer je zahtevao često punjenje u toku borbe.

Mnogi poznati piloti su leteli na Nieuportima, među njima Raul Luftberi, Amerikanac koji je leteo za francusku eskadrilu Lafayette, i Albert Bol, britanski pilot koji je postao legenda na Nieuportu 17 pre nego što je prešao na druge tipove aviona.

Nieuportovi modeli doprineli su razbijanju nemačke dominacije u vazduhu tokom 1916. i 1917. godine i pokazali se kao lakša, ali veoma efikasna letelica za borbu.

Iako su kasnije modeli, poput SPAD-a XIII, preuzeli primat, Nieuport je ostao ključna komponenta savezničke avijacije, pružajući saveznicima stabilan i lako manevrisan avion u trenucima kada im je to najviše bilo potrebno.

Nieuport 17, unapređena verzija sa jačim motorom i maksimalnom brzinom od oko 177 km/h, brzo je stekao popularnost i postao favorit mnogih saveznika, uključujući britanske i američke pilote.

Royal Aircraft Factory S.E.5: Stabilan i upravljiv i preko 200 km na čas

Royal Aircraft Factory S.E.5 bio je britanski lovac koji je, zajedno sa Sopwith Camelom, dominirao savezničkom avijacijom od 1917. godine pa do kraja rata. SE5a se razlikovao od drugih aviona zbog stabilnosti i lakoće upravljanja pri većim brzinama, čime je omogućavao pilotima veću kontrolu i preciznost.

Bio je opremljen motorom Hispano-Suiza V8 snage 200 konjskih snaga i dostizao je maksimalnu brzinu od 222 km/h, što ga je činilo jednim od najbržih aviona tog vremena.

Naoružanje SE5a činili su mitraljez Vickers sinhronizovan za pucanje kroz krug elise i dodatni mitraljez Lewis na vrhu gornjeg krila, što je omogućavalo dodatnu vatrenu moć i fleksibilnost u borbama ali i bilo veoma zahtevno za pilota koji je morao da pusti komande za upravljanje dok koristi naoružanje.

Za razliku od Sopwith Camel, SE5a je bio stabilniji i lakši za upravljanje, što ga je činilo savršenim izborom za pilote koji su se oslanjali na taktiku pre nego na agresivne manevre.

Istaknuti piloti, kao što su Edvard Manok i Albert Bol, ostvarili su značajan broj pobeda na SE5a, čime su učvrstili status ovog aviona kao jednog od najboljih savezničkih lovaca Prvog svetskog rata. Ova letelica ostala je upamćena ne samo po svojim tehničkim specifikacijama već i po pilotima koji su je leteli, jer su mnogi od njih postali heroji Velikog rata.

Handley Page O/400: Pradeda strategijskih bombardera

Prvi svetski rat takođe je postavio temelje razvoja bombardera, a Handley Page O/400 bio je jedan od prvih aviona dizajniranih za dugotrajne bombarderske misije. O/400, uveden 1918. godine, bio je dvokrilni bombarder sa doletom od oko 900 kilometara, što mu je omogućavalo da obavlja zadatke duboko u, odnosno iznad, neprijateljske teritorije.

Pokretan parom motora Rolls-Royce Eagle VIII od po 360 konjskih snaga, ovaj bombarder mogao je da nosi teret do 900 kilograma bombi i dostigne brzinu od oko 156 km/h, što ga je činilo jednim od najefikasnijih bombardera svoga vremena.

Bio je naoružan mitraljezima postavljenim napred, pozadi i na bokovima, čime je posadi omogućeno da brani avion od neprijateljskih lovaca. Samo četvrt veka kasnije, Leteća tvrđava B-17 imala je čak 13 mitraljeza za kružnu odbranu od neprijateljskih lovaca.

O/400 je korišćen u noćnim misijama bombardovanja nemačkih vojnih i industrijskih ciljeva, a njegovi napadi su označili početak strategije strateškog bombardovanja, koja će kasnije postati ključna u Drugom svetskom ratu. Ovi bombarderi mogli su da polaze sa britanske teritorije, prelaze La Manš i sprovode noćne napade na važne tačke u Nemačkoj, poput industrijskih postrojenja i aerodroma.

Razvoj bombardera poput Handley Page O/400 pokazao je da se avioni ne koriste samo za direktne vazdušne borbe već i kao sredstvo za strateške napade, čime je ratno vazduhoplovstvo proširilo svoje mogućnosti i postalo ključan faktor u ratovanju.

Prvi svetski rat bio je vreme kada su se rađale legende. Piloti i avioni postali su heroji nove vrste, hrabri pioniri na nebu, gde su njihove bitke oslikavale hrabrost, veštinu i tehničke inovacije. Avioni kao što su Fokker Eindecker, Sopwith Camel, Albatros D.III, SPAD S.XIII, Bristol F.2 Fighter i Fokker Dr.I oblikovali su tok rata i postali deo istorije.

Uz avione su stajali piloti čija su imena ostala upamćena zbog njihove hrabrosti i veština i na svojevrsan način postavili su temelje vazdušnog ratovanja. Njihova dostignuća, ma koliko iz današnje perspektive možda bila skromna, i danas inspirišu, bez obzira na kojoj su strani borili.

Veliki rat završen je 11. novembra 1918. godine kada je potpisano primirje između Saveznika i Nemačke u železničkom vagonu u Kompijenju, u Francuskoj. Time je okončano četvorogodišnje razaranje koje je odnelo milione života i ostavilo duboke tragove širom sveta. U mnogim zemljama, uključujući i Srbiju, ovaj dan obeležava se kao Dan primirja, kako bi se odala počast svim žrtvama i skrenula pažnja na važnost očuvanja mira.

(Aero.rs)