Rusi poklonili američki avion partizanima u Somboru: Sakrili točak da im “Munja” ne odleti!

Prošle nedelje čitaoci Aero.rs mogli su da saznaju u tekstu kolege Aleksandra Bećića da je Lokid P-38 "lajntning" (Lockheed P-38 Lightning) bio najbolji američki lovac na Pacičkom ratištu i svašta nešto iz nadasve zanimljive priče ovog nesumnjivo izvrsnog aviona prepoznatljivog po karakterističnom “dvorepom” izgledu.

Preporučujemo

Sa vremenske distance, usuđujem se da nazovem P-38, baš kao i F-35 Lightning II koji ponosno nosi isto ime, višenamenskim borbenim avionom. U vreme Drugog svetskog rata taj termin nije postojao, ali to ne menja činjenicu da je Lightning jednako uspešno upotrebljavan u lovačkoj, izviđačkoj i lovačko-bombarderskoj, odnosno jurišnoj ulozi.

Kao što ste mogli pročitati, pilot je bio smešten u kratkom kapljičastom trupu, a ispred njega za to vreme moćno naoružanje: četiri mitraljeza kalibra 0.5 inča (12.7 mm) kao i top Hispano Suiza i danas veoma respektabilnog kalibra od 20 mm sa borbenim kompletom od 150 granata.

Izgled mu je bio toliko karakterističan, da je prilikom invazije na Normandiju komandant čuvene 8. vazdušne armije, ništa manje čuveni general Džimi Dulitl, izabrao da leti upravo u P-38 kako bi nadgledao tok operacije, kažu njegovi savremenici između ostalog i jer je u ratnom metežu nad nebom Francuske od svih aviona Lightning zbog karakteristične siluete bilo najteže greškom zameniti za neprijateljsku letelicu. Da su vazduhoplovci u svim ratovima stradali ne samo od neprijateljske vatre, već i zbog greške sopstvenih snaga kako u vazduhu tako i na zemlji, jedna je od opšte poznatih surovih ratnih istina.

Ono što mnogi - pa čak i ljubitelji vazduhoplovstva i istorije avijacije u Srbiji - ne znaju je da je jedan primerak ovog legendarnog aviona završio u rukama partizanskih snaga 1945. godine i da je kratko leteo u tek formiranom Jugoslovenskom ratnom vazduhoplovstvu, ali i da jedan od retkih danas u letnom stanju sačuvanih primeraka redovno nastupa na aeromitinzima kao deo čuvene Red Bull kolekcije, odnosno The Flying Bulls.

Na aerodromu Triolo u Italiji poručnik Kenet G. Sili iz 48. eskadrile 15. vazduhoplovne armije američke vojske (US Army Air Force) ovako je opisao u službenoj izjavi događaj koji je epilog – ili još jednu epizodu, pokazaće budućnost – dobio pod kupolom i dalje privremeno zatvorenog Muzeja vazduhoplovstva pored beogradskog aerodroma Nikola Tesla.

48. lovačka eskadrila (48th Fighter Squadron) bio je na zadatku patroliranja u oblasti Beča 2. aprila 1945. godine sa kapetanom Brezasom kao vođom. Na približnoj lokaciji 47 stepeni 30 minuta severne geografske širine, 16 stepeni 35 minuta istočne geografske dužine, avion kap. Brezasa pogodio je flak (protivavionska artiljerija, op. aut). Iz desnog motora je curilo sredstvo za hlađenje motora, a desno kormilo pravca je bilo van funkcije.

"To se dogodilo u 13.00 časova na visini od 4000 stopa. Leteo sam kao pratilac za njim prema teritoriji pod ruskom kontrolom. Leteli smo u pravcu 110 stepeni na 4000 stopa do 13.20 časova kada smo došli na 46º 10’ SGŠ – 17º 40’ IGD, gde sam se odvojio i usmerio prema Zadru radi popune gorivom. On se javio radio-vezom da će pokušati da sleti u rusku avio-bazu. Poslednji put sam ga čuo u 13.50 časova i još je bio OK. Posle dopune gorivom u Zadru vratio sam se na matični aerodrom".

U izveštaju o nestanku kapetana Majkla Brezasa, lični broj 0-813118, navedeno je da je dan bio vedar, bez oblaka, sa malo izmaglice. Lokid P-38L “lajtning” serijskog broja 44-25786 bio je naoružan sa četiri mitraljeza i jednim topom za misiju “čišćenja neba” (fighter sweep), odnosno održavanje tada već postignute premoći saveznika u vazduhu iznad okupiranog dela Evrope.

Brezas je tada imao samo 21 godinu, ali već je oborio dvanaest neprijateljskih aviona za dva meseca i imao status asa. Uputio se u potragu za pogodnim mestom za sletanje kada je očigledno procenio da ne može sa oštećenjima doći do matične baze u Italiji. Na savezničkim mapama kao jedno od poželjnih mesta za prinudno sletanje bio je označen i Sombor, koji je u to vreme, deset dana pre nego što će jedinice Crvene armije i JA probiti Sremski front, vrveo od sovjetskih “iljušina” i “jakova” i partizanskih snaga i Crvene armije.

Nekoliko dana ranije su stigli 421. jurišni i 111. vazduhoplovni lovački puk JA iz Bačkog Brestovca i Novog Sada. Američki pilot je prizemio avion bez većih problema i ubrzo je preko Beograda vraćen u svoju jedinicu, a P-38 je ostao u Somboru na oduševljenje jugoslovenskih i ruskih pilota i avio-mehaničara koji su imali prilike da verovatno po prvi put izbliza vide avion koji je već postao jedna od ikona najvećeg oružanog sukoba u istoriji.

Da bi predupredili da im ovaj poklon sa neba odnesu Sovjeti pri povlačenju, kako je bilo očekivano, vazduhoplovci Jugoslovenske armije su sa američkog aviona skinuli i sakrili točak! Naizgled trivijalni plan je očigledno uspeo, i kako navode autori M. Micevski i D. Frka u magazinu Aeroplan iz 1990. godine, na oproštajnoj večeri sovjetski komandant potpukovnik Grahovecki formalno je poklonio američku “munju” (engl. lightning – munja) jugoslovenskom komandantu kapetanu Popadiću.

Prethodno su i sve mešovite sovjetsko-jugoslovenske jedinice predate na korišćenje JA. Tako je “munja” ušla u sastav 111. lovačkog avijacijskog puka, a bele zvezde na američkim oznakama prefarbane su crvenom bojom, da bi kasnije po dolasku u Skoplje bile zamenjene oznakama Jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva. Kompresor na motoru i kormilo pravca su još ranije popravljeni, nestali točak je po odlasku crvenoarmejaca - nimalo neočekivano - pronađen, i čast da prvi isproba “lajtning” dobio je potporučnik Daković, iskusan pilot još iz doba Kraljevine Jugoslavije.

Nekoliko dana kasnije, 111. puk je trebalo da se prebaci u Skoplje, sa nekoliko dana pauze u Beogradu, međutim po sletanju su ga primetili predstavnici američke diplomatske misije i počeli da postavljaju pitanja - odlučeno je da “lajtning” odmah sutradan ujutro preleti do krajnje destinacije gde je stigao posle – zapisano je u letačkoj knjižici – 55 minuta leta.

Do kraja 1945. i tokom 1946. godine, Daković je još nekoliko puta leteo P-38, jednom do Zadra i nazad, ali zbog nedostatka rezervnih delova odlučeno je da avion bude rashodovan i predat je Mašinskom fakultetu Univerziteta u Beogradu da služi kao učilo. Sedamdesetih godina, ono što je od “lajtninga” ostalo prebačeno je u depo Muzeja jugoslovenskog vazduhoplovstva pored beogradskog aerodroma, nažalost daleko od očiju posetilaca.

Skoro 70 godina pošto je već jednom spletom istorijskih okolnosti i uz pomoć balkanske snalažljivosti promenio vlasnika, jedini jugoslovenski “lajtning”, našao se početkom druge decenije XXI veka u centru nimalo prijatnog sleda događaja koji je za jednu od posledica imao razrešenje dužnosti tadašnjeg direktora Muzeja vazduhoplovstva Beograd. Kako su mediji tada izveštavali, podnete su i krivične prijave protiv tada još aktuelnog prvog čoveka ove institucije kome se stavljala na teret zloupotreba službenog položaja, odnosno da je - mimo propisa - nameravao da razmeni ostatke “lajtninga” sa kolekcionarom iz Amerike za repliku aviona “blerio” i određenu sumu novca.

Ovaj slučaj je na površinu izbacio mnoge nimalo prijatne stvari u vezi muzeja avijacije i veoma kompleksnih odnosa koji određuju njegov rad. Epilog za sada je da je muzej - i to oba dela, civilni i vojni - prvo prešao, posle niza imovinsko-pravnih peripetija, pod upravu Ministarstva odbrane, a zatim da je zbog rekonstrukcije stepeništa zatvoren pre tri godine, u martu 2022. godine.

Tada su počeli radovi na rekonstrukciji prilaznog stepeništa. Planirani da traju manje od četiri meseca, radovi su pauzirani i završeni su tek krajem 2023. godine, ali muzej nije otvorio svoja vrata za posetioce. Pre godinu dana saznali smo da je Vlada Srbije dala nalog Aerodromu Nikola Tesla da u narednom periodu preuzme upravljanje muzejem, ali je prvo “neophodno da se izradi elaborat procene postojećeg stanja i investicionog ulaganja u njega", preneli smo tada.

Nekako neprimetno i bez medijske pompe kao prilikom pokušaja prodaje, deo trupa, tj. ono što je sačuvano od Brezasovog, odnosno jugoslovenskog P-38L “lajtninga”, izloženo je na glavnoj postavci Muzeja vazduhoplovstva pre nego što će biti zatvoren.

Od preko 10.000 napravljenih P-38 različitih varijanti, danas je sačuvano i restaurirano manje od 30 aviona. “Munje” koje su u letnom stanju mogu se na prste izbrojati i skoro da imaju neprocenjivu vrednost u svetu kolekcionara oldtajmer aviona koji ih sa ponosom prikazuju na aeromitinzima i vazduhoplovnim manifestacijama.

Jedini Lockheed P-38 Lightning koji je u letnom stanju u Evropi, sastavni je deo Flying Bulls, “eskadrile” aviona Red Bulla, i baziran je u čuvenom Hangaru 7 u Salcburgu. Četiri godine je restauriran u SAD pre nego što je isporučen. Pred publikom ga prikazuju iskusni piloti Rajmund Rudman (inače šef pilota Red Bulla) i Eskil Amdal.

(Aero.rs)